De valkuil van 'gezonde aannames'
We leven in een tijdperk van constante informatiestromen. De meeste nieuwsberichten en diepgaande analyses worden wel gecheckt door professionals, maar wat doen we met de kleinere, 'onschuldige' beweringen die we dagelijks tegenkomen op sociale media of in een gesprek aan de lunchtafel? Denk aan claims over obscure statistieken, vermeende gezondheidstrends, of historische ‘weetjes’. De neiging is vaak om ze als waar aan te nemen als ze plausibel klinken. Dit is precies waar de valkuil zit: de continue blootstelling aan onjuiste, maar aannemelijke, informatie kan onze perceptie van de werkelijkheid subtiel beïnvloeden.
Wanneer is een bewering de moeite waard?
Je hoeft natuurlijk niet elk detail van elk bericht dat je leest te verifiëren. Dat zou onwerkbaar zijn. Het is echter cruciaal om te weten wanneer je de moeite moet nemen. Een goede vuistregel is: als een bewering verrassend, te mooi om waar te zijn, of emotioneel geladen is, dan verdient deze extra aandacht. Ook claims die direct worden gebruikt om een mening of besluit te onderbouwen, moeten kritisch bekeken worden. Vraag jezelf af: wat is het risico als dit niet waar blijkt te zijn? Als het risico substantieel is, is factchecken noodzakelijk.
Drie stappen voor snelle verificatie
Voor een snelle, doch effectieve, factcheck heb je geen uitgebreide onderzoeksmiddelen nodig. Je kunt met drie stappen al veel ruis elimineren en bepalen of de bewering enige basis heeft.
Stap 1: De bronanalyse
Wie zegt dit? En waarom? Begin met het onderzoeken van de primaire bron. Is het een gerenommeerde wetenschappelijke instelling, een gespecialiseerde journalistieke organisatie, of een anoniem account op een sociaal netwerk? Klik door naar de ‘over ons’-pagina van de website. Kijk naar de intentie van de bron. Een bron die primair iets verkoopt, heeft een ander belang dan een onafhankelijk onderzoeksinstituut. Als de bron vaag is of zichzelf niet wil identificeren, is de geloofwaardigheid direct laag.
Stap 2: Kruiscontrole met betrouwbare bronnen
Gebruik zoekmachines om te controleren of andere betrouwbare en onafhankelijke bronnen dezelfde informatie rapporteren. Gebruik de kernwoorden van de bewering plus het woord ‘fact check’ of ‘onderzoek’. Let op of je meerdere bronnen vindt die de claim bevestigen én of deze bronnen niet naar elkaar verwijzen in een vicieuze cirkel. Zoek specifiek naar bronnen met expertise in het betreffende vakgebied, zoals medische autoriteiten voor gezondheidsclaims of officiële overheidsstatistieken voor economische cijfers.
Stap 3: Kijk naar de consensus en nuance
Een enkele studie of een opvallend verhaal is zelden voldoende om een universele waarheid te vestigen, vooral als het ingaat tegen gevestigde kennis. Factchecken gaat niet alleen over zwart-wit; het gaat ook over nuance. Is de claim absoluut, of zijn er uitzonderingen? Bestaat er een brede wetenschappelijke consensus over de bewering? Als een bewering wordt gepresenteerd zonder enige nuance en als absolute waarheid, is dat een rode vlag. Goede journalistiek en wetenschap accepteren de complexiteit en benoemen de onzekerheden. Door deze kritische blik toe te passen, draag je bij aan een accurater algemeen beeld van de feiten.
